Το παρακάτω κείμενο γράφτηκε από τον υπεύθυνο της ιστοσελίδας της ΜΟΤ.Ο.Ε. Δημήτρη Κουφογιάννη, με αφορμή το τραγικό ατύχημα που στοίχισε την ζωή του Χρήστου Χούλιαρη και της Κατερίνας Οικονόμου στις 28 Ιουνίου 2003 και αφιερώνεται στη μνήμη τους. Βασίστηκε σε ανάλογο άρθρο του Lance Oliver της Αμερικανικής Ομοσπονδίας Μοτοσυκλετιστών (A.M.A.) σχετικά με κάποια πειράματα πάνω στην «τύφλωση απροσεξίας».
Τα φώτα της μοτοσυκλέτας είναι αναμμένα. Φοράτε ένα πολύχρωμο μπουφάν και ένα εξίσου πολύχρωμο κράνος καθώς κινείστε αμέριμνος σε έναν επαρχιακό δρόμο. Ο οδηγός του αυτοκινήτου έχει σταματήσει στην διασταύρωση και δείχνει να ελέγχει τον δρόμο κοιτώντας και προς το μέρος σας. Και ξαφνικά ξεκινάει, παραβιάζει την προτεραιότητα και διασχίζει την διασταύρωση, κλείνοντάς σας κάθε δίοδο διαφυγής! Η σύγκρουση είναι σφοδρή και μόνον η καλή σας τύχη μπορεί να βοηθήσει να αποφύγετε κάποιον βαρύτατο τραυματισμό ή ακόμη και τον θάνατο. Αργότερα ο οδηγός του αυτοκινήτου «εξηγεί», εμφανώς σοκαρισμένος, στον τροχονόμο: «δεν τον είδα»!!!
Γιατί άραγε ένας μάλλον έμπειρος οδηγός αυτοκινήτου, ο οποίος σταμάτησε να ελέγξει τον δρόμο πριν τον διασχίσει, δεν είδε καθόλου την μοτοσυκλέτα που έρχονταν κατά πάνω του;
Ρωτήστε καλύτερα τα άτομα δεν είδαν τον γορίλα που πέρασε μπροστά τους.
Ας εξηγηθούμε όμως καλύτερα.
Εκτός από το παραπάνω, δυστυχώς αρκετά συνηθισμένο παράδειγμα με τον οδηγό του αυτοκινήτου και τον μοτοσυκλετιστή, υπάρχουν και χιλιάδες άλλα ανάλογα παραδείγματα όπου θεωρητικά έμπειρα και καλά εκπαιδευμένα άτομα έκαναν παρόμοια και πολλές φορές εξίσου θανατηφόρα λάθη.
Μια νοσοκόμα βγάζει ένα φιαλίδιο από το ντουλάπι όπως κάνει κάθε μέρα, χρόνια τώρα. Κοιτάζει την ετικέτα, γεμίζει την σύριγγα με το περιεχόμενο και κάνει την ένεση στον ασθενή. Ο άρρωστος δέχεται μια δόση από ένα λάθος φάρμακο και πεθαίνει «ανεξήγητα».
Ένας κυβερνήτης υποβρυχίου παρατηρεί από το περισκόπιο και δεν βλέπει τίποτα τριγύρω. Δίνει διαταγή για ανάδυση και ξαφνικά ακούει έναν δυνατό μεταλλικό ήχο και νοιώθει έναν ακόμη πιο δυνατό κραδασμό. Αντιλαμβάνεται ότι έχει αναδυθεί με ένα πλοιάριο ακριβώς από πάνω του, αλλά είναι ήδη πολύ αργά. Το πλοιάριο αναποδογυρίζει και βυθίζεται, παρασέρνοντας εννέα μέλη του πληρώματος του στον βυθό.
Ένας πιλότος και ο συγκυβερνήτης του παρατηρούν μια λυχνία να αναβοσβήνει στον πίνακα οργάνων. Είναι αρκετά προσηλωμένοι σ' αυτό και δεν παρατηρούν ότι χάνουν γρήγορα ύψος, με αποτέλεσμα την συντριβή του αεροσκάφους, με πάνω από εκατό θύματα.
Όλα τα παραπάνω παραδείγματα είναι αληθινά και μαζί με πολλά άλλα ώθησαν τον Daniel Simons και τον Christopher Charbis, καθηγητές ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ να ψάξουν να βρουν τα αίτια που προκάλεσαν αυτά τα «ανθρώπινα λάθη» και κάποια πιθανή σύνδεση μεταξύ τους.
Τα απέδωσαν σε ένα φαινόμενο που ονόμασαν «Τύφλωση Απροσεξίας» αν μπορούμε να μεταφράσουμε έτσι τον αγγλικό όρο Inattentional Blindness. Ένα φαινόμενο που είναι γνωστό από χρόνια, αλλά οι πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι είναι πολύ πιο συνηθισμένο από ότι κανείς φαντάζεται και ότι είναι ένας από τους κύριους παράγοντες για ατυχήματα που οφείλονται σε ανθρώπινο λάθος. Τα πειράματα και τα συμπεράσματά τους μας βοηθούν να καταλάβουμε γιατί σε όλα τα παραπάνω η κοινή δικαιολογία είναι: «δεν το είδα». Το άτομο που έκανε το λάθος συχνά χαρακτηρίζεται με ευκολία «απρόσεκτο».
Όμως το να κατηγορείς κάποιον για απροσεξία, βλακεία ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να προσφέρει μια «συναισθηματική κάθαρση» αλλά δεν βοηθάει στο να εξηγηθεί γιατί τέτοια ατυχήματα είναι τόσο κοινά. Γιατί έξυπνοι, επιμελείς, προσεκτικοί άνθρωποι τόσο συχνά αποτυγχάνουν να δουν το προφανές;
Ένα συγκεκριμένο πείραμα με μεγάλο ενδιαφέρον ήταν το «πείραμα του γορίλα» στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω.
Σ' αυτό οι δύο καθηγητές έβαλαν μια μεγάλη ομάδα φοιτητών και άλλων συμμετεχόντων στο πείραμα να παρακολουθήσουν ένα βίντεο με δύο ομάδες των τριών αθλητών οι οποίοι αντάλλασσαν πάσες μεταξύ τους με μια μπάλα του μπάσκετ.
Ένα μέρος των συμμετεχόντων είχε αποστολή να μετρήσει πόσες πάσες αντάλλαξαν οι παίκτες (η «εύκολη αποστολή») και οι υπόλοιποι έπρεπε να μετρήσουν πόσες πάσες χτύπησαν το έδαφος και πόσες όχι (η «δύσκολη αποστολή»). Κατά τη διάρκεια του βίντεο μια κοπέλα κρατώντας μια ομπρέλα διασχίζει την σκηνή. Σε μια άλλη εκδοχή του βίντεο η κοπέλα είναι ντυμένη με στολή γορίλα και πάλι διασχίζει τη σκηνή. Τέλος σε μια τρίτη βέρσιον η κοπέλα-γορίλας σταματά στη μέση της σκηνής και αφού χτυπήσει δύο-τρεις φορές το στήθος της (όπως κάνουν συνήθως οι γορίλες) συνεχίζει τον δρόμο της μέχρι την άλλη άκρη.
Το σαράντα έξι τοις εκατό (46%) των συμμετεχόντων ΔΕΝ είδαν την κοπέλα με την ομπρέλα ή τον γορίλα στα δύο πρώτα βίντεο. Στο τρίτο βίντεο το πενήντα τοις εκατό (50%) ΔΕΝ πρόσεξε τον γορίλα!
«Βασικά οι άνθρωποι όταν είναι συγκεντρωμένοι σε ένα καθήκον δεν παρατηρούν κάτι άσχετο με αυτό διότι δεν το περιμένουν», εξηγεί ο καθηγητής Simons. «Η αίσθηση των ανθρώπων είναι ότι αν κάτι διαφορετικό εμφανιστεί ξαφνικά στο προσκήνιο θα το παρατηρήσουν» προσθέτει ο καθηγητής «αλλά αυτή η αίσθηση τελικά δεν είναι σωστή».
Τα ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση του μοτοσυκλετιστή. Σε μια «θάλασσα» αυτοκινήτων μια μοτοσυκλέτα μπορεί να είναι το «κάτι διαφορετικό» που ο οδηγός δεν περιμένει να δει, ελέγχοντας τον δρόμο για πιθανά επερχόμενα αυτοκίνητα, και κατά συνέπεια δεν το βλέπει. Το κλειδί είναι η προσοχή, η προσήλωση. Στο πείραμα του Χάρβαρντ πολύ λιγότεροι άνθρωποι που ήταν επιφορτισμένοι με την «δύσκολη αποστολή» εντόπισαν τον γορίλα από αυτούς που είχαν την «εύκολη αποστολή». Η προσοχή τους ήταν συγκεντρωμένη πολύ περισσότερο στην αποστολή τους και οι πόροι του εγκεφάλου τους πολύ περισσότερο απασχολημένοι, οπότε ήταν δυσκολότερο να παρατηρήσουν κάτι άσχετο. Ο Simons επισήμανε ότι αρκετοί από τους συμμετέχοντες στο πείραμα δεν πίστευαν καν ότι υπήρχε γορίλας στο βίντεο, μέχρι που έκπληκτοι το είδαν για δεύτερη φορά, μην πιστεύοντας ότι δεν πρόσεξαν κάτι τόσο οφθαλμοφανές. Η παραπάνω έρευνα δείχνει να φέρνει πολύ άσχημα μαντάτα για τους μοτοσυκλετιστές. Αποδεικνύει πως, ότι κι αν κάνουμε, κάποιοι οδηγοί δεν πρόκειται να μας δουν. Και εμπλέκει άμεσα με το αντικείμενο οτιδήποτε αποσπά μέρος της προσοχής του οδηγού, όπως η χρήση τηλεφώνου κατά την οδήγηση, η συζήτηση με τους συνεπιβάτες, η ακρόαση μουσικής κ.λπ. Εν τω μεταξύ μια άλλη έρευνα με το ίδιο θέμα στο πανεπιστήμιο του Σάσεξ στην Αγγλία ανακάλυψε ότι οι έμπειροι οδηγοί έχουν στην πραγματικότητα λιγότερες πιθανότητες να εντοπίσουν ενδεχόμενους κινδύνους από μη αναμενόμενες καταστάσεις. Η εν λόγω έρευνα, που ανέλυε τις κινήσεις των ματιών οδηγών που παρακολουθούσαν βίντεο με προσομοίωση των συνθηκών κυκλοφορίας, δείχνει ότι η πολυετής οδηγική εμπειρία «εκπαιδεύει» κάποιον να βλέπει το αναμενόμενο, πολλές φορές ακόμη κι αν αυτό δεν είναι εκεί.
Όπως είπαμε και παραπάνω το κύριο σημείο είναι αυτό που ονομάζουμε «προσοχή». Για να καταλάβουμε πως προκύπτει η «τύφλωση απροσεξίας» πρέπει να δούμε το πρόβλημα λίγο πιο σφαιρικά. Το μεγαλύτερο μέρος της «αντιληπτικής μας διεργασίας» συμβαίνει ασυνείδητα, έξω από την συνειδητή μας αντίληψη. Τα αισθητήρια μας βομβαρδίζονται συνεχώς από ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών και δεδομένων (εικόνες, ήχοι, μυρωδιές κ.λπ.) που ο εγκέφαλός μας είναι αδύνατον να επεξεργαστεί ταυτόχρονα και αποτελεσματικά. Και φυσικά η πλειοψηφία αυτών των «σημάτων» είναι εντελώς άχρηστη για αυτό που κάνουμε εκείνη τη στιγμή. Η υπερφόρτωση μάλιστα αυτή γίνεται ακόμη μεγαλύτερη όταν προσπαθούμε ταυτόχρονα να ανακαλέσουμε πληροφορίες από τη μνήμη μας ή να κάνουμε κάποια άλλη σημαντική σκέψη.
Για να αντεπεξέλθει ο εγκέφαλος μας λοιπόν σ' αυτήν την δύσκολη και συνεχή κατάσταση έχει αναπτύξει έναν μηχανισμό που αποκαλούμε «προσοχή προσήλωση», ο οποίος λειτουργεί ως φίλτρο, που ταχύτατα και ασυνείδητα επιλέγει ένα μικρό ποσοστό των εισερχόμενων σημάτων για περαιτέρω πλήρη επεξεργασία και συνειδητή αντίληψη. Οι υπόλοιπες πληροφορίες μένουν απαρατήρητες, χάνονται και δεν αποθηκεύονται ποτέ στη μνήμη μας είμαστε τυφλοί σ' αυτές εφόσον δεν τίθενται ποτέ κάτω από συνειδητό έλεγχο. Όλα αυτά συμβαίνουν χωρίς ο άνθρωπος να μπορεί να ασκήσει πάνω τους επιρροή.
Οι περιορισμοί της προσοχής είναι γνωστοί σ' αυτούς που ασχολούνται με την μελέτη του «ανθρώπινου παράγοντα» και ερευνούν την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με κτίρια, μηχανές και γενικά με το περιβάλλον τους.
Η «τύφλωση απροσεξίας» προκαλεί ατυχήματα όταν η προσοχή από λάθος φιλτράρει κάποιες τελικά σημαντικές πληροφορίες. Κατανοώντας τον μηχανισμό που η προσοχή διαχωρίζει τις σημαντικές από τις ασήμαντες πληροφορίες είναι το πρώτο βήμα για να κατανοήσουμε την «τύφλωση απροσεξίας». Αν καταλάβουμε γιατί συμβαίνουν τα λάθη τότε ίσως μπορέσουμε να βρούμε τρόπους να τα μειώσουμε. Η προσοχή επηρεάζεται από τέσσερις βασικούς παράγοντες: το πόσο ευδιάκριτο είναι κάτι, τον πνευματικό φόρτο εργασίας, το κατά πόσο είναι κάτι αναμενόμενο και την ικανότητα.
Καθώς κοιτάζουμε τριγύρω ξαφνικά ένα αντικείμενο εμφανίζεται από το παρασκήνιο. Το πόσο ευδιάκριτο είναι, δηλαδή η ικανότητά του να τραβά την προσοχή, εξαρτάται κατά βάση από την αντίθεση που έχει με το περιβάλλον γύρω του. Δεν έχει να κάνει τόσο με την ένταση όσο με την διαφορετικότητα από το παρασκήνιο. Γι' αυτό και τα οχήματα άμεσης βοήθειας (ασθενοφόρα, πυροσβεστικά, περιπολικά κ.λπ.) χρησιμοποιούν φάρους και ενοχλητικές σειρήνες που διαφέρουν από τα χρώματα και τους συνηθισμένους ήχους του χώρου που κινούνται.
Το «ποσό προσοχής» (αδόκιμος όρος αλλά αρκετά περιγραφικός, επίσης θα μπορούσαμε να πούμε η «ικανότητα αντίληψης») για κάθε άνθρωπο είναι περίπου συγκεκριμένο οπότε όσο περισσότερο προσηλωνόμαστε σε μια διεργασία τόσο λιγότερη προσοχή μπορούμε να αφιερώσουμε σε κάποια άλλη. Η «τύφλωση απροσεξίας» συχνά συμβαίνει διότι κάποιο δευτερεύον γεγονός αποσπά μεγάλο μέρος της προσοχής μας. Θεωρητικά το να ρυθμίζουμε το ραδιόφωνο, να μιλάμε στο κινητό, να συζητάμε ένα σημαντικό θέμα ή να βυθιζόμαστε σε βαθιές σκέψεις, μπορεί να απορροφήσει σημαντικό μέρος της προσοχής μας. Σε περιπτώσεις όπως η κίνηση σε έναν έρημο δρόμο αυτό μπορεί να μην είναι και τόσο σημαντικό, αλλά όταν οι καταστάσεις γίνουν πιο περίπλοκες μπορεί να μην «περισσέψει» αρκετή προσοχή για σημαντικότερες διεργασίες οπότε να καταστούμε «τυφλοί».
Βέβαια τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά γιατί και η έλλειψη πνευματικού φόρτου μπορεί να προκαλέσει αντίστοιχα φαινόμενα. Όταν η διεργασία που επιτελούμε απαιτεί πολύ μικρά «ποσά» προσοχής αυτό μπορεί να επιφέρει μείωση της εγρήγορσης και προσωρινή ελάττωση της ικανότητας αντίληψης. (ΠΡΟΣΕΞΤΕ ΑΥΤΗΝ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟ) Οι άνθρωποι συχνά πηγαίνουν με τον «αυτόματο πιλότο» όταν εξασκούν δραστηριότητες στις οποίες έχουν μεγάλη εμπειρία, όπως για παράδειγμα η οδήγηση. Και μάλιστα η σύγχρονη τεχνολογία επιτείνει το πρόβλημα καθώς διευκολύνει σε πολλά πράγματα τον άνθρωπο λιγοστεύοντας τα πράγματα για τα οποία θα πρέπει να αφιερώνει την προσοχή του οδηγώντας τον σε μια πνευματική αδράνεια που μειώνει τελικά την ικανότητα για αντίληψη των συμβάντων.(ΠΟΛΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ)!! Οι πιλότοι που παρατηρούσαν το λαμπάκι στον πίνακα οργάνων τους ήταν απόλυτα επαναπαυμένοι ότι τα αυτόματα συστήματα του αεροσκάφους τους θα διατηρούσαν τον επιθυμητό ρυθμό καθόδου και δεν κατάφεραν να παρατηρήσουν αυτό που έβλεπαν πιθανόν όλοι οι υπόλοιποι επιβάτες. Το ερώτημα πολλές φορές δεν είναι «πόση πολλή δουλειά μπορεί να διεκπεραιώσει ένας άνθρωπος με ασφάλεια, αλλά πόσο λίγη».
Η παρελθούσα πείρα μας πάνω σε κάτι παίζει σημαντικό ρόλο στην προσοχή μας και στην ικανότητα αντίληψής μας, γιατί είναι αυτή που ουσιαστικά μας διδάσκει τι τελικά είναι σημαντικό και τι όχι. Για παράδειγμα σκεφτείτε την αναπνοή σας. Τώρα μπορείτε να νοιώσετε την κίνηση του στήθους σας. Φυσικά η κίνηση αυτή είναι πάντα εκεί (γιατί αν δεν ήταν δεν θα μπορούσατε να διαβάζετε αυτές τις γραμμές) αλλά είστε «απρόσεκτα τυφλοί» γι' αυτήν μια και ποτέ δεν την προσέχετε. Τίποτε καινούργιο δεν συμβαίνει και ο εγκέφαλος σας φιλτράρει αυτή την αίσθηση για να απελευθερώνει πόρους για σημαντικότερες παρατηρήσεις.
Η προσδοκία έχει πολύ σημαντική επίδραση στην ικανότητά μας να βλέπουμε και να παρατηρούμε. Τα λάθη συχνά συμβαίνουν όταν ένα καινούργιο γεγονός παρεμβάλλεται σε μια ακολουθία συνηθισμένων συμβάντων. Κι αυτός είναι ο λόγος που συχνά έμπειροι και καλά εκπαιδευμένοι άνθρωποι ασυνείδητα φιλτράρουν αυτό που για πρώτη φορά συμβαίνει σε μια διαδικασία που χρόνια τώρα δεν είχε συμβεί τίποτα. Ο εγκέφαλος είχε δημιουργήσει συγκεκριμένες προσδοκίες για να μπορεί ταχύτερα να προβλέπει και να αντιδρά ουσιαστικά αδιαφορώντας για τα εξωτερικά ερεθίσματα. Ο καπετάνιος του υποβρυχίου επί χρόνια αναδύονταν χωρίς ποτέ τίποτε να συμβεί. Όταν λοιπόν είχε το πλοιάριο από πάνω του απλώς δεν το είδε γιατί δεν περίμενε να υπάρχει.
Επίσης πολλές φορές η μεγάλη εμπειρία μας οδηγεί να βλέπουμε πράγματα που δεν υπάρχουν, να ψάχνουμε ενδείξεις που επιβεβαιώνουν την προσδοκία μας και να αγνοούμε κάθε απόδειξη περί του αντιθέτου. Η νοσοκόμα παίρνοντας το λάθος φιαλίδιο από το ίδιο ντουλάπι όπως κάθε φορά, πρόσεξε το σχήμα και το μέγεθος που ήταν ίδια με του σωστού και αγνόησε την ετικέτα που έγραφε άλλα στοιχεία.
Είναι προφανές ότι η ικανότητα προσοχής (αντίληψης) διαφέρει από άτομο σε άτομο και από ώρα σε ώρα. Μειώνεται από το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, την κούραση, τον εκνευρισμό, την ηλικία. Όλα αυτά μειώνουν τις διεργασίες που μπορεί ο εγκέφαλος να διαχειριστεί ταυτόχρονα με επιτυχία. Επίσης όπως αναφέραμε και παραπάνω είναι θέμα εμπειρίας. Εμπειρία είναι κατά πόσον ένας άνθρωπος μπορεί να επεξεργάζεται προηγούμενα συμβάντα και να δημιουργεί τα κατάλληλα φίλτρα. Στην αρχή ένας οδηγός αυτοκινήτου πρέπει να σκέφτεται πότε και πως θα αλλάξει ταχύτητα ή πόσο θα πατήσει το φρένο. Με την εμπειρία οι δευτερεύουσες αυτές εργασίες γίνονται αυτόματα, αποδεσμεύοντας πόρους για σημαντικότερες όπως είναι η οδήγηση αυτή καθεαυτή. Όμως κι αυτός ο αυτοματισμός μπορεί κάποιες φορές να αποδειχτεί καταστροφικός. Ένας πρωτάρης είναι πιθανόν να κάνει κάποιο λάθος μη μπορώντας να αποφασίσει έγκαιρα τι πρέπει να κάνει σε μια δεδομένη περίσταση, αλλά είναι πιο απίθανο να μην εντοπίσει μια ασυνήθιστη κατάσταση. Η προσοχή του και η συνεπακόλουθη ικανότητα αντίληψής του είναι πολύ μεγαλύτερη, καθώς προσπαθεί να υπερκαλύψει τις υπόλοιπες αδυναμίες του.
Πάντως υπάρχουν και μερικά χρήσιμα συμπεράσματα από αυτές τις έρευνες γύρω από την «τύφλωση απροσεξίας» που μπορούν να μας οδηγήσουν σε κάποιες μεθόδους αυτοπροστασίας. Για παράδειγμα παρότι το να είσαι ευδιάκριτος (μέχρι κραυγαλέος) δεν μπορεί να σου εγγυηθεί ότι θα γίνεις αντιληπτός, σίγουρα αυξάνει τις πιθανότητες σου στον δρόμο. Όταν ο Simons επανέλαβε το πείραμα με ασπρόμαυρο βίντεο όπου το απροσδόκητο αντικείμενο ήταν κόκκινο το ποσοστό αυτών που δεν το είδαν μειώθηκε στο τριάντα τοις εκατό (30%). Πάλι υψηλό ποσοστό αλλά τουλάχιστον το υπόλοιπο 70% το παρατήρησε.
Έτσι λοιπόν φοράτε πάντα ρούχα και κράνη με έντονα χρώματα, διαλέξτε μοτοσυκλέτες με χρώματα που κάνουν έντονη αντίθεση με το περιβάλλον (τα σκουρόχρωμα οχήματα έχουν μεγαλύτερα ποσοστά εμπλοκής σε ατυχήματα ειδικά νύχτα ή μέρες με άσχημο καιρό), έχετε συνεχώς αναμμένα φώτα, μην διστάσετε να κάνετε αισθητή την παρουσία σας με την κόρνα αλλά πάνω από όλα: Μην θεωρείτε ποτέ δεδομένο ότι οδηγός που κοιτάζει προς το μέρος σας έχει δει.
Να συμπεριφέρεστε σαν όλοι γύρω σας να είναι στ' αλήθεια τυφλοί και να είστε έτοιμοι για όλα.
Και να θυμάστε πάντα ότι... σχεδόν οι μισοί ΔΕΝ είδαν ποτέ το γορίλα.